GERİATRİ TURİZMİ 

 

Yaşlılık döneminin sağlık sorunları günümüzde gittikçe önem kazanan bir halk sağlığı konusudur.

Yaşlı nüfusun oranının artması sağlık ve sosyal hizmetlerde bazı temel değişiklikleri gündeme getirmektedir.

Yaşlılık döneminde verilecek sağlık hizmetleri "yaşlı sağlığı" başlığı altında incelenmektedir.

Yaşlılık döneminde sağlık hizmetlerinin örgütlenmesini ülkenin sağlık sisteminden bağımsız düşünmek olanaklı değildir ve bu döneme özgü sağlık sorunlarının çözümünü "temel sağlık hizmetleri "(TSH)" kapsamında düşünmek yararlı bir yaklaşım olacaktır.

Bu makalenin amacı, yaşlılık döneminde sağlık hizmetlerinin planlanması ve örgütlenmesini TSH kavramı çerçevesinde tartışmak ve bu konudaki bilgileri gözden geçirmektir.

Yaşlılıkta Verilen Hizmetin Amaçları Yaşlılık döneminde, hem hastalıkların tedavisi hem de sağlığın sürdürülmesi için sosyal ve fiziksel koşullar diğer yaş dönemlerine göre ön plana daha çok çıkmaktadır.

Bunun için bu dönemde verilen sağlık hizmetlerini sosyal hizmetlerden bağımsız düşünmek olanaksızdır.

Yaşlılık döneminde verilen sosyal hizmetlerin ve sağlık hizmetlerinin temel amacı, yeti yitimini önlemek olmalıdır

Erken tanı ve erken müdahale, yeti yitimini önlemede birincil düzeyde önemlidir.

ikincil ve üçüncül düzeyde ise yeti yitiminin ilerlemesini önlemek ve günlük yaşamda bu nedenle yaşanan sıkıntıları hafifletmek vardır

Yaşlılar için verilecek hizmetin temel amaçları şöyle özetlenebilir;

 - Kendi evlerinde olabildiğince uzun bir süre bağımsız, rahat ve huzurlu bir şekilde yaşamalarını sağlamak,

- Yaşlılık, evsizlik, bakım gereksinimi gibi durumlara uyum sağlayabilecekleri alternatif yerleşim olanakları sağlamak,

- Fiziksel ya da mental hastalık nedeniyle gereksinim duyulan durumlarda uygun hastane koşulları sunmak.

Yaşlıların sağlığı, parçası oldukları toplumun sağlığı ile yakından ilişkilidir.

Bu yüzden yaşlı sağlığı, esas olarak içinde bulunduğu toplumun yaşama koşulları ve çevrenin niteliği tarafından belirlenmektedir.

Yaşlıların sosyal durumu ve fonksiyonel kapasitesindeki değişimler özel yaklaşımlar gerektirebilir.

Bu noktada, yaşlılıkta sağlığın sürdürülmesi için üç hedef ele alınmaktadır.

Bu hedefler; fonksiyonel kapasitenin sürdürülmesi ve artırılması, kendi kendine bakımın sürdürülmesi ve ilerletilmesi ve sosyal ilişkilerin desteklenmesidir.

Şekil 1, bu hedefleri de göz önünde bulundurarak, yaşlı kişilere sağlık hizmeti sunumunda seçilmesi gereken yöntemleri incelemektedir.

Şekilde, yaşlıların içinde bulunabileceği yaşam durumları başlıca üç sınıfa ayrılmıştır.

Bu kişilere sağlık hizmeti sunumunda dikkat edilmesi gereken temel unsurlar da yine üç ana sınıfta ele alınmıştır.

Yaşlı kişiye içinde bulunduğu yaşam durumuna göre hangi hizmetlerin verilmesi gerektiği şemada belirtildikten sonra, belirlenmiş olan esas doğrultusunda ayrıntılar tekrar ele alınmakta ve sonuçta o yaşlının durumuna göre özel hizmetler kesin ve eksiksiz olarak belirlenebilmektedir

 

HEDEFLER

Yaşam Biçimleri Fonksiyonel kapasitenin korunması

Kendi kendine bakımın sürdürülmesi veya geliştirilmesi

Sosyal İlişkilerin desteklenmesi

Sağlıklı yaşlılar fiziksel aktivite programları kendi kendine bakım ve eğitim programları ev ziyaretleri projesi

Özel gereksinimi olan yaşlılar akut hastaların gereksinimleri ve uygun kaynaklar benzer sorunları olanların, dert ortağı olabilecekleri karşılaştırma projeleri dullara kendi kendilerine yaşayabilmeleri için gerekli yardımlar

Yetersizliği ya da kronik hastalığı olan yaşlılar 24 saat ev bakımı yaşlılar için yeniden düzenlenmiş evler ve destek sağlama projesi            kurumlarda kalan yaşlıların ilişkilerinin desteklenmesi

Şekil 1: Yaşlılıkta sağlığın sürdürülmesine farklı yaklaşımlar matriksi.

Sağlık Hizmetleri Yaşlılardaki sağlık sorunlarının çok az bir kısmı tedavi edici hekimlik uygulamaları ile çözümlenebilir niteliktedir.

Dolayısıyla koruma, sağlığın sürdürülmesi, sağlık eğitimi, rehabilitasyon gibi hizmetlerin temel sağlık hizmetleri içindeki yeri kaçınılmaz olarak ön sıralardadır.

 TSH verilmesinde ülkeler arasında farklı uygulamalar olmasına karşın, Alma Ata Deklarasyonu hem sanayileşmiş hem de gelişmekte olan ülkeler için aynı prensipleri tanımlamıştır.

Tüm sağlık sistemleri içinde kişileri yaşlılık döneminde kronik hastalıklardan, yeti yitiminden korumak ve mental sağlığın sürdürülmesini sağlamak ayrıcalıklı bir sorumluluk olarak önerilmektedir

Hizmet götürürken yaşlılık dönemindeki riskli gruplar şöyle tanımlanmaktadır;

1. Çok yaşlı grup (80 yaş üzeri),

2. Yalnız yaşayanlar,

3. Huzurevlerinde yaşayanlar,

4. İzole edilmiş yaşlılar (tek başına veya çift olarak),

5. Çocuksuz yaşlılar,

6. Kronik bir hastalığı olması ve/veya günlük aktivitelerini yerine getirmede yetersizliği olanlar,

7. Yaşlı çiftten birinin kronik bir hastalığı ve/veya günlük aktivitesini yerine getirmede yetersizliği olanlar,

8. Devlet ya da sosyal kuruluşlardan çok az destek görerek yaşayanlar

Sağlık hizmeti veren kuruluşlar yaşlılarda daha çok dengede olan mevcut durumu koruma ve sürdürmeye yönelik programlar hazırlamaktadır.

Bu programlar 12 ilke ile tanımlanmaktadır;

1. Yaşlıların yalnızlıktan korunması

2. Yaşlılara fizik aktivite ve egzersiz programı verilmesi

3. Beslenmenin düzenlenmesi

4. Kazalardan korunma

5. İatrojenik hastalıkların önlenmesi

6. Ayak bakımı

7. Sigaranın bırakılması

8. Aşılama programları

9. Kanser taraması

10. Görme ve işitmenin korunması

11. Nöro-psikiyatrik fonksiyonlar

12. Anemi taraması

Yaşlılara sağlık hizmeti verilirken göz önünde bulundurulması gereken önemli noktalardan biri, sağlık ve sosyal hizmetlere en fazla gereksinimi olanların çoğunun bu hizmeti az kullananlar olduğu gerçeğidir.

Hizmetin kullanımında tek engel para değildir.

Hizmetin ne olduğu, nereden ve kimden alınacağı konusunda bilgi eksikliği, hizmeti verenlerin tutumları, yaşlının fiziksel olarak ulaşım güçlüğü veya sistemin kendi yapısı diğer engeller olabilmektedir.

Bir geriatrik program modelinin genel pratisyenlerin hizmet verdiği sağlık merkezi (sağlık ocağı), evde bakım hizmetleri, hastane hizmetleri ve toplum hizmetlerini içermesi gerektiği önerilmektedir.

Şekil 2: Sağlık Merkezlerinin işlevleri.

 Sağlık Merkezleri Birinci basamakta bulunan ve 20-30 bin kişiye hizmet veren bir kuruluştur.

Toplum yaş yapısına göre farklı olmakla birlikte, yaklaşık olarak 2000-3000 yaşlıya hizmet vermektedir.

Bu kuruluşlar, yaşlı bireylere ev ziyaretleri yapmanın yanı sıra, hastane ve toplum hizmetlerinin birbiriyle bağlantısını sağladıkları için önemli bir işleve sahiptir.

Birinci basamak kuruluşundaki sağlık ekibi, hekim yönetiminde sosyal hizmet uzmanları, hemşireler ve gönüllülerden oluşmaktadır.

Sosyal hizmet ve gönüllü örgütler ayrı bir yerde örgütlenebilir, ama sosyal hizmetin örgütlenmesinde bu birimin temsilcisi genel pratisyenlerle bağlantı içinde olmalıdır.

Gönüllü örgütlerin temsilcileri ve bölgedeki dini kişiler de zaman zaman sağlık merkezini ziyaret etmelidir.

İletişim ve eşgüdüm nitelikli ve sürekli olmalıdır.

Hastanede çalışan özellikle psikiyatri ve geriatri uzmanı olmak üzere çeşitli dallarda uzmanlar bu sağlık merkezine ziyarete gelmelidirler.

Geriatri uzmanının aktiviteleri; pratisyen hekim ve hemşireleri erken tanı konusunda eğitme ve örgütleme, pratisyen hekimlerin uygun gördüğü hastaları konsülte ederek değerlendirme ve tedavilerini düzenleme, yaşlı hasta bakımı ve izlemi konusunda hekimleri teşvik etme olmalıdır.

Geriatri uzmanı, yaşlılar için özel evlerin inşasında ve yaşlıların yeni yerlere yerleştirilmeleri sırasında sosyal hizmet uzmanları ve gönüllülerle ilişki içinde olmalıdır.

Sağlık merkezinin işlevi Şekil 2'de özetlenmiştir.

Ev Hizmetleri Ev hizmetleri, sağlık merkezinde bulunan sosyal hizmet uzmanı tarafından örgütlenmelidir.

Sosyal hizmetlerin verilmesi sırasında rastlanan beslenme ile ilgili sorunları çözmek için diyetisyenlerle işbirliği yapılmalıdır.

Ev ziyaretleri kapsamında şu hizmetler de bulunmaktadır;

1. Gönüllüler tarafından düzenlenen gezici yemek hizmetleri.

2. Bilgi verme ve danışma hizmetleri; herhangi bir sorun olduğunda yaşlının başvuracağı hizmetlerdir.

3. Yaşlı ziyareti ve arkadaşlık yapma, onları dinleme.

4. Her gün belirli saatlerde yaşlının evine telefon ederek durumunu sorma ve kısa sohbetler yapma.

5. Evde yaşlının bakımını sağlamak için eve hizmet götürme.

6. Koruyucu yaşlı hizmetleri.

Hastane Hizmetleri Yaşlılara verilecek hastane hizmetleri ya hastane içindeki ayrı bir koğuşta ya hastaneye bağlı ayrı bir binada ya da hastanın durumunun gerektirdiği hizmeti verebilecek şekilde planlanmış ve örgütlenmiş biçimde hizmet veren yaşlı hastanelerinde yapılmalıdır.

Bu özelleşmiş hizmet veren hasteneler;

- Değerlendirme, tedavi ve rehabilitasyon birimlerinin olduğu geriatri hastaneleri,

- Dışarıdaki hastalara hizmet veren hastaneler (ev yatakları): Çin'de bu uygulamanın bir örneği yürütülmektedir.

Şangay'da 2.2 milyon 60 yaş üzeri insan yaşamaktadır ve bunların da 200 bini 80 yaş üzerindedir.

Burada bulunan 150 bin ev yatağının hemen hemen tamamı yaşlılar için kullanılmaktadır.

- Yaşlıların sabah hastaneye akşam da evine bırakıldığı gündüz hastaneleri:

Bu hastaneler tedavi, bakım ve koruyucu hizmetler sunmaktadır.

Ayrıca yemek, eğlence gibi sosyal olanaklara sahiptir.

- Sürekli bakım hastaneleri.

- Son dönem hasteneleri: Son yardım hastaneleri tedavisi yapılamayan, ölümü beklenen yaşıların son yardımının yapıldığı ve huzurunun sağlandığı yerlerdir.

Rehabilitasyon Yaşlılarda yapılan rehabilitasyon etkinlikleri üç başlık altında incelenmektedir; reaktivasyon, resosyalizasyon, reintegrasyon.

Reaktivasyon: Letarjik, pasif, gerek sosyal gerekse fiziksel aktivite azlığı içindeki yaşlıların günlük yaşam için gerekli aktiviteleri tekrar kazanması için yapılan cesaretlendirme ve yönlendirme çabalarını kapsamaktadır.

Resosyalizasyon: Hastalık sırasında ve sonrasında aile, komşular, arkadaşlar ve diğer yaşlılarla azalmış ya da kaybolmuş olan ilişkilerin yeniden canlandırılmasını amaçlamaktadır.

Reintegrasyon: Yaşlının günlük yaşamın akışı içinde yenilenen ve değişen topluma uyum göstermesini ve bu beceriyi kazanmasını amaçlamaktadır.

Uzun Süreli Bakım Hizmetleri Hastalanmış veya yeti yitimine uğramış yaşlıların tedavi ve rehabilitasyonun önemli bölümlerinden biri izlemleridir.

Bu hizmet genelikle pratisyen ya da halk sağlığı hemşiresinin yaşlıların evine düzenli ziyaretleri şeklinde yapılmaktadır.

Eğer sürekli yataklı tedavi ve bakım gerektiren durumlar varsa  bu kişilere yukarıda bahsedilen geriatri hastaneleri veya servisleri gibi yerlerden birinde daha yoğun hemşirelik bakımı içeren hizmet verilebilir.

Uzun süreli bakım hizmetlerinin yapıldığı yerler ile son dönem hastanelerin aynı yerler olması önerilmemektedir.

Bunun en önemli nedeni, son dönem bakımın sağlandığı hastanelerdeki personelin sürekli mutsuzluklarının diğer yaşlıları etkilemesidir.

Sosyal Hizmetler Sosyal hizmet bilimi geriatrik hizmetlerin temel taşlarından birisidir ve giderek önem kazanmaktadır.

Yaşlılar için verilecek hizmetin şekli, zamana ve duruma özeldir.

Bu hizmetler, kimi zaman bir dostluk ziyareti kimi zaman yemek servisinin düzenlenmesi ya da günlük kişisel bakıma yardımcı olunması olabilir.

Bazı ülkelerde bu kapsamdaki hizmetlerin bazıları şunlardır;

 - Sanat ve kültür etkinlikleri göstererek yaşlıların hoşça zaman geçirmesini sağlayan yaşlılık kulüpleri ve merkezleri,

- Daha çok beceri kazandırma programının uygulandığı yaşlılara yönelik eğitim ve öğretim programları,

- Koruyucu büyükannelik ve büyükbabalık programları,

- Yaşlının yaşlı ile arkadaşlığı, dostluğu sağlanarak birbirlerine yardım etmelerinin sağladığı yaşlıya arkadaşlık programları.

Yaşlılar, fiziksel ve mental yetersizliği olanlar da dahil olmak üzere, ergonomik olarak inşa edilmiş binalarda küçük gruplar halinde ve aynı zamanda toplum içinde yaşamalarına olanak tanıyan yerlerde yaşamalıdır.

Yetersizlik durumlarını değerlendirebilmek üzere özel yetişmiş hemşire ve/veya genel pratisyenin hemen her gün, geriatri uzmanın ise daha seyrek ama düzenli olarak burayı ziyaret etmesi uygundur.

Böyle yerler yaşlıların daha güvenli ve bağımsız yaşayabilecekleri, sosyal anlamda da kendilerini daha iyi hissedebilecekleri yerlerdir.

Sonuç olarak; Türkiye'de nüfusun giderek yaşlanması yaşlılık ile ilgili hizmetlerin planlaması ve örgütlenmesi gereksinimi doğurmaktadır.

Bu anlamda, TSH içinde yaşlılık döneminde bulunan kişilere verilecek hizmetlerin gözden geçirilmesi önemlidir.

Belki, Türkiye'de 2000'li yıllarda sağlık ocağı ebelerinin ya da hemşirelerin gebe ve çocuk izleminin yanı sıra yaşlı izlemi yaptığına da tanık olunacaktır.